Το παρόν σύγγραμμα θέτει υπό έρευνα το ήθος κυρίως του πολιτικού ηγέτη, του οποίου την επιστήμη ο Πλάτων θεωρεί ως την ανώτερη και την ευγενέστερη όλων των άλλων επιστημών.
Η όλη εργασία έχει δημιουργηθεί με βάση τις σκέψεις του Πλάτωνα, δομημένη στις σύγχρονες αντιλήψεις γενικά περί ηγεσίας, τεχνική η οποία αποτελεί και την πρωτοτυπία της.
Οι σκέψεις του Πλάτωνα συμπλέκονται με ανάλογες του Αριστοτέλη και των άλλων φιλοσόφων, ενώ συγχρόνως σημειώνονται και οι κριτικές προς τον Πλάτωνα από σύγχρονους μελετητές του.
Από όλες τις διαχρονικής αξίας πολιτικές θέσεις του Πλάτωνα επελέγησαν να επαναληφθούν στο παρόν σύγγραμμα, εκείνες οι οποίες ανταποκρίνονται όχι μόνο στις σημερινές, αλλά και στις μελλοντικές απαιτήσεις της πολιτικής.
Μία τέτοια απαίτηση είναι η εξέλιξη και η αντικατάσταση των ιδεολογιών στην πολιτική από την επιστήμη, όπως αυτή οραματίσθηκαν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης και στην παρούσα εργασία προτείνεται.
Φιλοσοφία Ηγεσίας
Η είσοδος στον Πλατωνικό Ηγέτη γίνεται με το κεφάλαιο που αφορά την καθαυτή φιλοσοφία της ηγεσίας και τ’ οποίο περιλαμβάνει τα χαρακτηριστικά της, την ιστορία και τους σκοπούς της.
Στα χαρακτηριστικά, ιδιαίτερα τονίζονται ο έρωτας και η σοφία από τα οποία πρέπει να διακατέχεται ο πολιτικός ηγέτης, ώστε με τέχνη να συνθέτει τις αντιτιθέμενες καταστάσεις και να κινεί την κοινωνία προς την ενότητα και την ευδαιμονία της.
Όσον αφορά για την ιστορική εξέλιξη του ήθους της πολιτικής ηγεσίας, μέσα από τις Πλατωνικές αναφορές, συμπεραίνεται, ότι προϋπήρξε η θεοκρατική εποχή, ακολούθησε αυτή των «δαιμόνων», θεϊκών ανθρώπων και τέλος επικράτησαν οι αρχές και οι νόμοι.
Συμπέρασμα εξέλιξης του πολιτικού ήθους, τ’ οποίο συμπίπτει και με την ιστορική επιβεβαίωση των πολιτικών συστημάτων κατ’ εποχή.
Επίσης, μέσα από τα λεγόμενα του Πλάτωνα, εξάγονται και οι σκοποί του πολιτικού ηγέτη και αυτοί είναι:
Η συνεχής μέριμνα για την ευημερία των πολιτών.
Η καλλιέργεια σεβασμού προς τα θεία, η οποία θεοσέβεια κατά τον Αριστοτέλη αποτελεί πηγή ενέργειας, ενώ η ασέβεια προς τον Θεό κατά Πλάτωνα, συνεπάγεται σε αυτοκαταστροφή.
Να δημιουργήσει καλούς καγαθούς πολίτες, ώστε να είναι ενάρετοι, σώφρονες και δίκαιοι, με ενότητα και φιλία μεταξύ τους.
Να βιώνουν και να δημιουργούν οι πολίτες ελεύθεροι, αλλά «εν δικαιοσύνη», εντός του συνόλου της κοινωνίας.
•Να καταστήσει την πόλη αυτάρκη σε δύναμη και πλούτο.
Οι Αρετές
Μετά από αυτή τη φιλοσοφική εισαγωγή, αναπτύσσονται οι αρετές, οι οποίες πρέπει να κοσμούν την προσωπικότητα κάθε ηγέτη, αλλά και κάθε άνθρωπο.
Πριν όμως από την αρίθμηση των αρετών, με συντομία εξετάζεται το θέμα: εάν ο ηγέτης γεννιέται ή γίνεται.
Ο Πλάτων στο θέμα αυτό υπήρξε εξελικτικός, υποστηρίζοντας κατ’ αρχάς, ότι η αρετή της ηγεσίας αποτελεί «θεία δωρεά» στο «χρυσό γένος» των ανθρώπων, οι οποίοι μάλιστα έχουν επί πλέον το φυσικό προσόν της αυτοεπιτακτικής.
Ως θεμελιώδεις «θεϊκές αρετές» στον ηγέτη ο Πλάτων, κατά σειρά προτεραιότητας, θεωρεί:
Τη Φρόνηση, στην οποία είναι ανάγκη να πειθαρχούν τα συναισθήματα και οι επιθυμίες.
Φρόνηση υπάρχει στην πολιτεία όταν κυβερνάται από έμφρονες άρχοντες και δίκαιους νόμους.
Απεναντίας οι άφρονες άρχοντες καταστρέφουν την πολιτεία και τους πολίτες.
Τη Σωφροσύνη, η οποία σύμφωνα με τον Πυθαγόρα, είναι η δικαιοσύνη ως προς τον εαυτό μας, σε πολιτικό και σε προσωπικό επίπεδο.
Κατά τον Πλάτωνα και Αριστοτέλη η τέχνη του μέτρου.
Τη Δικαιοσύνη, αρετή η οποία εμπνέει τη φιλία και την ομόνοια μεταξύ των πολιτών, ενώ απεναντίας η αδικία προκαλεί μίση, στάσεις και συγκρούσεις.
Ο δίκαιος άνθρωπος είναι ευδαίμων και υπ’ αυτή την έννοια διατυπώθηκε η ρήση:
Είναι προτιμότερο ν’ αδικείσαι παρά ν’ αδικείς.
Τόσο κατά τον Πλάτωνα, όσο και κατά τον Αριστοτέλη, υπάρχει το φυσικό και το νομοθετημένο δίκαιο, τ’ οποίο δύναται να μεταβάλλεται προσαρμοζόμενο στους καιρούς.
Στο φυσικό δίκαιο υπάγεται και ο ορισμός περί δικαιοσύνης του Πλάτωνα, ότι ο κάθε πολίτης στην πόλη ν’ ασχολείται με την εργασία που αρμόζει στη φύση του.
Ορισμός ο οποίος σήμερα εκφράζει την αρχή του καταμερισμού της εργασίας και αποτελεί τη ψυχολογική σχολή του Καρόλου Γιουνγκ.
Την Ανδρεία, μία αρετή χωρίς ορισμό λόγω της πολυμορφίας της.
Διότι ανδρεία είναι να μένεις στη θέση σου και να πολεμάς τον εχθρό.
Επίσης είναι η ευελιξία στον πόλεμο, για να έχεις νικηφόρο αποτέλεσμα.
Ανδρεία επίσης είναι η εγκράτεια στις λύπες και στις ηδονές και η νίκη επί των παθών μας.
Τέλος ανδρεία είναι η γνώση των κινδύνων και η αντιμετώπισή τους με φρόνηση.
Αυτός είναι ο λόγος που ο Πλάτων πρώτη αρετή θέτει τη φρόνηση και τελευταία την ανδρεία και τις άλλες αρετές της δικαιοσύνης, ως μέσους όρους, ώστε να μη δύναται ν’ αποχωρίζεται η ανδρεία από τη φρόνηση.
Οι Αρχές
Ο Πλάτων εξακολουθεί να θεωρεί ως κατάλληλο ηγέτη την προσωπικότητα, η οποία έχει το προς τούτο φυσικό χάρισμα, αλλά εξελίσσεται και θεωρεί αναγκαίο εξίσου ο ηγέτης να έχει διδαχθεί την επιστήμη και την τέχνη της πολιτικής και γενικά της διοίκησης.
Υπ’ αυτή την έννοια, ο ηγέτης πρέπει να είναι πεπαιδευμένος και εξοικειωμένος με τις ακόλουθες αρχές ηγεσίας, επί πλέον των αρετών από τις οποίες πρέπει να διακατέχεται η προσωπικότητά του.
Οι αρχές αυτές, με το πνεύμα του Πλάτωνα, είναι:
Η Διαλεκτική, σύμφωνα με την οποία ο ηγέτης πρέπει ν’ αντιλαμβάνεται τα πράγματα συνολικά και στα μέρη του σε μία αμφίδρομη μάλιστα εκτίμηση.
ΤοΜέτρο, η αλαζονική υπέρβασή του κατά τον Ηράκλειτο αποτελεί ύβρη και πηγή μεγάλης διαταραχής του πολιτικού βίου.
Η αρχή αυτή του μέτρου και της μεσότητας σε λόγους και πράξεις αντίθετα, κατά Πλάτωνα και Αριστοτέλη, αποτελεί πηγή ευδαιμονίας για τους πολίτες.
Η Ενότητα, κατά τον Πλάτωνα δεν υπάρχει μεγαλύτερο κακό για την κοινωνία από αυτό που τη διασπά και την κάνει πολλά κομμάτια και μεγαλύτερο αγαθό από αυτό που την κάνει μία.
Οι Μεταρρυθμίσεις, σύμφωνα με τις Πλατωνικές σκέψεις, αλλά και με τα δεδομένα της σύγχρονης πολιτικής επιστήμης, είτε λόγω ελλείψεων είτε λόγω αναπροσαρμογής οι νόμοι και οι θεσμοί πρέπει να συμπληρώνονται, να βελτιώνονται και να εκσυγχρονίζονται, προκειμένου να είναι πάντοτε χρήσιμοι και να μη γίνονται αιτία αποστροφής των πολιτών από την πολιτεία, στάσεων και καταστροφών στην πόλη.
Η Απόφαση αποτελεί την κορυφαία και τελική πράξη κάθε ανθρώπου και ιδιαίτερα κάθε ηγέτη.
Στην απόφαση μετουσιώνονται το ήθος και οι αρετές, η παιδεία και οι αρχές του κάθε ηγέτη και εάν η κοινωνία θα ευδοκιμήσει ή όχι.
Μορφές Ηγεσίας
Ο Πλάτων στα πολιτικά του έργα επισταμένως ασχολείται με τις κατ’ εξοχήν μορφές ηγεσίας, οι οποίες είναι ο στρατιωτικός και ο πολιτικός ηγέτης, θεωρώντας μάλιστα τη στρατηγική επιστήμη την πλησιέστερη προς την πολιτική, την οποία θέτει στην κορυφή όλων των επιστημών.
Ο Στρατιωτικός Ηγέτης
Στην ονοματολογία του Πλάτωνα ο σημερινός Αξιωματικός συναντάται με τον όρο «Φύλακας» και ένεκα αυτού την πολιτική επιστήμη κατ’ αρχήν είχε ονομάσει «Φυλακική».
Οι προοριζόμενοι για Αξιωματικοί πρέπει να έχουν τη φυσική προδιάθεση για το καθήκον τους και να επιλέγονται κατόπιν δοκιμασιών και η καταλληλότητά τους κρίνεται καθόλη τη λειτουργική τους πορεία.
Έναν τέτοιο με επιτυχία δοκιμασμένο Στρατηγό, πριν από τη δημιουργία της Ακαδημίας του, ο Πλάτων προτείνει ως τον πλέον κατάλληλο για άρχοντα της πόλης, προκειμένου να προστατεύσει τους πολίτες και την πολιτεία από τους πανούργους και λαοπλάνους, οι οποίοι μιμούνται τους πραγματικούς πολιτικούς ηγέτες.
Από τον Πλάτωνα εισάγεται η ισοτιμία του «Φύλακα», άνδρα με τη «Φυλακίδα» γυναίκα.
Με αυτόν τον υψηλό προορισμό του Αξιωματικού, ο Πλάτων εισηγείται μία σφαιρική παιδεία για τους «Φύλακες», τις αρχές της οποίας ακολουθούν σήμερα οι Στρατιωτικές Ακαδημίες.
Η παιδεία του Πλάτωνα απέβλεπε στην ισορροπημένη καλλιέργεια του πνεύματος, της ψυχής και του σώματος και ως εκ του σκοπού αυτού πιθανόν να είχε καθολικό χαρακτήρα, λόγω της ήττας των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό πόλεμο.
Ο Πολιτικός Ηγέτης
Όπως είδαμε, ο Πλάτων χαρακτηρίζει την πολιτική ως πρώτη των άλλων επιστημών, διότι –σύμφωνα με τον ορισμό που ο ίδιος έδωσε– είναι η αρχή που εξουσιάζει όλες τις τέχνες και τα επαγγέλματα, φροντίζει για τους νόμους και για όλα γενικά τα θέματα, συνυφαίνοντας ορθότατα όλα αυτά σ’ ένα ενιαίο ύφασμα για το καλό της πόλης, αφού κρατά στα χέρια της όλα τα νήματα της πολιτικής ζωής και τη δύναμη της εξουσίας.
Ακριβώς λόγω της υψηλοτάτης αυτής αποστολής, η προσωπικότητα του πολιτικού ηγέτη τουλάχιστον πρέπει να κοσμείται από τις αρετές της σωφροσύνης και της ανδρείας.
Συνεταίρους στην πολιτική –χωρίς όμως ν’ αντικαθιστούν τον πολιτικό άρχοντα– ο Πλάτων θεωρεί όλα τα επαγγέλματα, διότι χωρίς αυτά δεν θα μπορούσε να υπάρχει ούτε πόλη ούτε πολιτική, διότι αυτά αποτελούν οργανικά μέλη του
κοινωνικού σώματος και όχι τα κόμματα
Με αυτή την αφετηρία από τον Πλάτωνα ερευνώνται τα διάφορα πολιτεύματα, αφού εμφαντικά δηλώσει, ότι θεϊκό πολίτευμα είναι αυτό στο οποίο επικρατεί η επιστήμη, διότι ο όρος που πρέπει να χρησιμοποιείται για να διακρίνονται τα πολιτεύματα, δεν είναι ούτε οι ολίγοι ή οι πολλοί, ούτε η ελευθερία ή η βία, ούτε η φτώχεια ή ο πλούτος, αλλά η επιστήμη.
Έτσι ερευνώνται και αναλύονται τα πολιτεύματα σε μια συνέχεια διαδοχής με εκείνη τη ξεχωριστή εμβάθυνση του Πλατωνικού πνεύματος ως προς αυτά, η οποία έχει ως ακολούθως:
Η Τιμοκρατία εκφυλίζεται και μετατρέπεται σε Ολιγαρχία, η οποία εξαθλιώνει τον πλούτο του δημοσίου και των ιδιωτών, με συνέπεια να εγκαθίσταται η άναρχη Δημοκρατία, της οποίας κατάληξη είναι η Τυραννία.
Μέσα απ’ αυτή τη διαδρομή διαπιστώνονται οι αμφίδρομοι επηρεασμοί και συμπεριφορές μεταξύ πολιτείας και πολιτών, αν το ήθος αυτών των συντελεστών θα είναι άριστο ή κάκιστο.
Προκειμένου να σταματήσει η αναρχία, η διαφθορά και η δυστυχία στην πόλη, ο Πλάτων προτείνει με τη θέληση των πολιτών ν’ ανατεθεί η διακυβέρνηση της πόλης σε φιλόσοφο βασιλιά, ο οποίος έχοντας ορισμένες νομοθετικές πρωτοβουλίες, θ’ αναλάβει να ξεριζώσει τους διεφθαρμένους και ν’ ανοικοδομήσει την έννομη άριστη πολιτεία.
Επειδή ο Πλάτων συνδέει τις μορφές των πολιτευμάτων με τους ανθρώπινους χαρακτήρες, μετά από εξονυχιστική ανάλυση αποδεικνύει, ότι ευδαιμονέστερος είναι ο φιλόσοφος βασιλικός άνθρωπος, διότι κυβερνά τον εαυτό του σαν βασιλιάς και στον οποίο πρέπει να πειθαρχεί ο τυραννικός.
Για την πρότασή του αυτή δέχθηκε τη λανθασμένη κριτική του Καρλ Πόπερ, ότι παρουσίασε ένα ολοκληρωτικής μορφής πολιτικό πρόγραμμα, αν και αναγνώρισε ορθή τη διάγνωσή του για τις τότε κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες.
Αντιλήψεις περί της αρχής του πρώτου και αρίστου ανδρός στην εξουσία, οι οποίες ήταν παγιωμένες στην Ελληνική πολιτική και οι οποίες μάλιστα επιβεβαιώνονται και από τον Θουκυδίδηο οποίο δηλώνει, ότι και ο θεμελιωτής της δημοκρατίας, ο Περικλής, κυβερνούσε σύμφωνα με αυτή την αρχή.
Επειδή ο Πλάτων ανδρώθηκε κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, είναι βάσιμο να υποστηριχθεί, ότι για την πρόταση του φιλόσοφου βασιλιά πιθανόν να είχε ως πρότυπη τη διακυβέρνηση του Περικλή, επί πλέον των άλλων πραγματικών συνθηκών.
Επίσης η μελέτη των πολιτικών έργων του επιτρέπουν να σχηματισθεί η γνώμη, ότι ο Πλάτων, ανάλογα με τις εποχές και τις πολιτικές συνθήκες, πρότεινε εκείνες τις αλλαγές στην πολιτική, οι οποίες θα ήταν ωφέλιμες για την Πολιτεία.
Γι’ αυτό τον λόγο στο καταληκτικό του έργο τους «Νόμους» εισηγείται τη μείξη της μοναρχίας και της δημοκρατίας, την οποία έχει αποδεχθεί και ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» του, ως μείξη όμως μεταξύ αριστοκρατίας και δημοκρατίας.
Καταλήγει σε αυτή την εισήγηση ο Πλάτων, διότι ιστορικά είχε παρατηρήσει, ότι η μοναρχία, όταν απομακρύνεται από το μέτρο, καταλήγει σε δεσποτισμό και δουλεία και στη δημοκρατία η μεγάλη ελευθερία καταλήγει σε αναρχία, με συνέπεια να φέρουν δεινά στην πόλη και στους πολίτες.
Τελικά στους «Νόμους» μονάρχης έγιναν οι άριστοι νόμοι.
Επιστημονικοποίηση Πολιτικής
Αλλά εάν ο Πλάτων θεωρεί ως θεϊκό πολίτευμα την επιστήμη, δεν υστερεί σε ανάλογη διατύπωση και ο Αριστοτέλης, ο οποίος χαρακτηρίζει ως άριστο πολίτευμα εκείνο τ’ οποίο θα εξασφαλίσει στην πόλη την ευδαιμονία και τον ειρηνικό πολιτικό βίο και αυτό είναι η επιστήμη με τη θέληση των πολιτών.
Επίσης, τόσο στους λόγους του Πλάτωνα όσο και σ’ αυτούς του Αριστοτέλη, δεν διαπιστώθηκε να ομιλούν περί ιδεολογιών και κομμάτων στη διακυβέρνηση της πόλης.
Κύριος κορμός των προτάσεών τους είναι η επιστήμη και το άριστο ήθος του κυβερνήτη.
Όχι μόνο δεν οραματίσθηκαν κόμματα, αλλά απεναντίας ο Πλάτων χαρακτηρίζει τις πράξεις αυτών ως ολοκληρωτικά ανίερες, όταν οι άνθρωποι του ενός κόμματος καταστρέφουν τις περιουσίες και βάζουν φωτιά στα σπίτια των ανθρώπων του άλλου κόμματος, τότε η Ελλάδα είναι πεσμένη σε βαθειά αρρώστια και επομένως κανένα από τα κόμματα δεν μπορεί να πει πως έχει πατριωτισμό.
Σκληρότερες και εκτενέστερες είναι και οι περιγραφές που κάνει ο ιστορικός Θουκυδίδης επίσης για τα κόμματα, του οποίου οι αναλύσεις είναι παρόμοιες με τη συμπεριφορά των σημερινών κομμάτων, ότι περισσότερο στην πράξη αποβλέπουν στο κομματικό όφελος και στην εκλογική τους επιτυχία, παρά στο σύνολο της κοινωνίας και στην ομαλή λειτουργία της δημοκρατίας.
Αντί να καλλιεργούν την φιλία και την ενότητα των πολιτών, αναπτύσσουν τον ανταγωνισμό και την αντιπαλότητα μεταξύ τους διότι εμπεριέχεται οργανικά στη φύση τους η διαίρεση, το συμφέρον και κατ’ επέκταση ο διαχωρισμός του κοινωνικού σώματος.
Επομένως το κομματικό σύστημα πάσχει οργανικά και πρέπει ν’ αντικατασταθεί από μία άλλη υγιέστερη δημοκρατική δομή, η οποία θα εξασφαλίζει τη φιλία, την ενότητα και την ευδαιμονία του συνόλου της κοινωνίας.
Αυτή η δομή υπαγορεύει την απαλλαγή της πολιτικής από τις ιδεολογίες και την αντικατάστασή τους από την επιστήμη, όπως αυτή οραματίσθηκαν κατ’ εξοχήν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, από τις σκέψεις των οποίων εκπηγάζει και η δική μας συγκεκριμένη πρόταση.
Μία δημοκρατία της επιστήμης, της αρχής του ενός και πρώτου ανδρός και την είσοδο των επαγγελμάτων στη βουλή.